เทสนาปริโยสาเน โกณฺฑญฺญตฺเถโร อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ อถ ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตเทสนาย (มหาว. 20 อาทโย; สํ. นิ. 3.59) อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ

[596] เอวํ โส อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘กิํ กมฺมํ กตฺวา อหํ โลกุตฺตรสุขํ อธิคโตมฺหี’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ญตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ทสฺเสนฺโต ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ โลกเชฏฺฐํ วินายกนฺติ สกลสฺส สตฺตโลกสฺส เชฏฺฐํ ปธานนฺติ อตฺโถฯ วิเสเสน เวเนยฺยสตฺเต สํสารสาครสฺส ปรตีรํ อมตมหานิพฺพานํ เนติ สมฺปาเปตีติ วินายโก, ตํ วินายกํฯ พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตนฺติ พุทฺธสฺส ภูมิ ปติฏฺฐานฏฺฐานนฺติ พุทฺธภูมิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตํ อนุปฺปตฺโต ปฏิวิทฺโธติ พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺโต, ตํ พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, สพฺพญฺญุตปฺปตฺตํ พุทฺธภูตนฺติ อตฺโถฯ ปฐมํ อทฺทสํ อหนฺติ ปฐมํ เวสาขปุณฺณมิยา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย พุทฺธภูตํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ อหํ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถฯ

[597] ยาวตา โพธิยา มูเลติ ยตฺตกา โพธิรุกฺขสมีเป ยกฺขา สมาคตา ราสิภูตา สมฺพุทฺธํ พุทฺธภูตํ ตํ พุทฺธํ ปญฺชลีกตา ทสงฺคุลิสโมธานํ อญฺชลิปุฏํ สิรสิ ฐเปตฺวา วนฺทนฺติ นมสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[598] สพฺเพ เทวา ตุฏฺฐมนาติ พุทฺธภูตฏฺฐานํ อาคตา เต สพฺเพ เทวา ตุฏฺฐจิตฺตา อากาเส สญฺจรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อนฺธการตโมนุโทติ อติวิย อนฺธการํ โมหํ นุโท เขปโน อยํ พุทฺโธ อนุปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ

[599] เตสํ หาสปเรตานนฺติ หาเสหิ ปีติโสมนสฺเสหิ สมนฺนาคตานํ เตสํ เทวานํ มหานาโท มหาโฆโส อวตฺตถ ปวตฺตติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน กิเลเส สํกิเลเส ธมฺเม ฌาปยิสฺสามาติ สมฺพนฺโธฯ

[600] เทวานํ คิรมญฺญายาติ วาจาย ถุติวจเนน สห อุทีริตํ เทวานํ สทฺทํ ชานิตฺวา หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน โสมนสฺสสหคเตน จิตฺเตน อาทิภิกฺขํ ปฐมํ อาหารํ พุทฺธภูตสฺส อหํ อทาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[602] สตฺตาหํ อภินิกฺขมฺมาติ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา สตฺตาหํ ปธานํ กตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ อรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาตํ โพธิํ อชฺฌคมํ อธิคญฺฉิํ อหนฺติ อตฺโถฯ อิทํ เม ปฐมํ ภตฺตนฺติ อิทํ ภตฺตํ สรีรยาปนํ พฺรหฺมจาริสฺส อุตฺตมจาริสฺส เม มยฺหํ อิมินา เทวปุตฺเตน ปฐมํ ทินฺนํ อโหสีติ อตฺโถฯ

[603] ตุสิตา หิ อิธาคนฺตฺวาติ ตุสิตภวนโต อิธ มนุสฺสโลเก อาคนฺตฺวา โย เทวปุตฺโต เม มม ภิกฺขํ อุปานยิ อทาสิ, ตํ เทวปุตฺตํ กิตฺตยิสฺสามิ กเถสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิฯ ภาสโต ภาสนฺตสฺส มม วจนํ สุณาถาติ สมฺพนฺโธฯ อิโต ปรํ อนุตฺตานปทเมว วณฺณยิสฺสามฯ

[607] ติทสาติ ตาวติํสภวนาฯ อคาราติ อตฺตโน อุปฺปนฺนพฺราหฺมณเคหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉ สํวจฺฉรานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺเตน โพธิสตฺเตน สห วสิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[608] ตโต สตฺตมเก วสฺเสติ ตโต ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สตฺตเม สํวจฺฉเรฯ พุทฺโธ สจฺจํ กเถสฺสตีติ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา สตฺตมสํวจฺฉเร พุทฺโธ หุตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตเทสนาย ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสจฺจสงฺขาตํ จตุสจฺจํ กเถสฺสตีติ อตฺโถฯ โกณฺฑญฺโญ นาม นาเมนาติ นาเมน โคตฺตนามวเสน โกณฺฑญฺโญ นามฯ ปฐมํ สจฺฉิกาหิตีติ ปญฺจวคฺคิยานมนฺตเร ปฐมํ อาทิโต เอว โสตาปตฺติมคฺคญาณํ สจฺฉิกาหิติ ปจฺจกฺขํ กริสฺสตีติ อตฺโถฯ

[609] นิกฺขนฺเตนานุปพฺพชินฺติ นิกฺขนฺเตน โพธิสตฺเตน สห นิกฺขมิตฺวา อนุปพฺพชินฺติ อตฺโถฯ ตถา อนุปพฺพชิตฺวา มยา ปธานํ วีริยํ สุกตํ สุฏฺฐุ กตํ ทฬฺหํ กตฺวา กตนฺติ อตฺโถฯ กิเลเส ฌาปนตฺถายาติ กิเลเส โสสนตฺถาย วิทฺธํสนตฺถาย อนคาริยํ อคารสฺส อหิตํ กสิวณิชฺชาทิกมฺมวิรหิตํ สาสนํ ปพฺพชิํ ปฏิปชฺชินฺติ อตฺโถฯ

[610] อภิคนฺตฺวาน สพฺพญฺญูติ สพฺพํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ วา สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปญฺญตฺติสงฺขาตํ เญยฺยํ วา ชานนฺโต เทเวหิ สห วตฺตมาเน สตฺต โลเก พุทฺโธ มิคารญฺญํ มิคทาย วิหารํ อภิคนฺตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา เม มยา สจฺฉิกเตน อิมินา โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อมตเภริํ อมตมหานิพฺพานเภริํ อหริ ปหริ ทสฺเสสีติ อตฺโถฯ

[611] โส ทานีติ โส อหํ ปฐมํ โสตาปนฺโน อิทานิ อรหตฺตมคฺคญาเณน อมตํ สนฺตํ วูปสนฺตสภาวํ ปทํ ปชฺชิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพํ, อนุตฺตรํ อุตฺตรวิรหิตํ นิพฺพานํ ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถฯ สพฺพาสเว ปริญฺญายาติ กามาสวาทโย สพฺเพ อาสเว ปริญฺญาย ปหานปริญฺญาย ปชหิตฺวา อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ อิริยาปถวิหาเรน วาสํ กปฺเปมิฯ ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสตฺยาทโย คาถาโย วุตฺตตฺถาเยวฯ

อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ปฐมํ ปฏิวิทฺธธมฺมภาวํ ทีเปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ รตฺตญฺญูนํ ยทิทํ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ติ (อ. นิ. 1.188) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ โส ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ อตฺตนิ กริยมานํ ปรมนิปจฺจการํ, คามนฺตเสนาสเน อากิณฺณวิหารญฺจ ปริหริตุกาโม, วิเวกาภิรติยา วิหริตุกาโม จ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ ปฏิสนฺถารกรณมฺปิ ปปญฺจํ มญฺญมาโน สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ฉทฺทนฺเตหิ นาเคหิ อุปฏฺฐิยมาโน ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิฯ เอวํ ตตฺถ วสนฺตํ เถรํ เอกทิวสํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิโต เอวมาห ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย ธมฺมํ เทเสตู’’ติฯ เถโร ตสฺส จตุสจฺจคพฺภํ ติลกฺขณาหตํ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ อมโตคธํ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา สกฺโก อตฺตโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต –

‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสํ;

วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโส’’ติฯ (เถรคา. 673) –

ถุติํ อกาสิฯ เถโร ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อุปกฏฺเฐ ปรินิพฺพาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายีติฯ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-8. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพตปาเท คุหายํ วิหาสิฯ ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กาตุํ โคจราย ปกฺกนฺตกาเล ตสฺส สยนคุหํ ปวิสิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ สีโห โคจรํ คเหตฺวา นิวตฺโต คุหทฺวาเร ฐตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ชลชถลชปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ภควโต อารกฺขณตฺถาย อญฺเญ วาฬมิเค อปเนตุํ ตีสุ เวลาสุ สีหนาทํ นทนฺโต พุทฺธคตาย สติยา อฏฺฐาสิฯ ยถา ปฐมทิวเส, เอวํ สตฺตาหํ ปูเชสิฯ ภควา ‘‘สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐหิตฺวา วฏฺฏิสฺสติ อิมสฺส เอตฺตโก อุปนิสฺสโย’’ติ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา วิหารเมว คโตฯ

สีโห พุทฺธวิโยคทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต กาลํ กตฺวา หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นครวาสีหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล โกสมฺพิยํ รญฺโญ อุเทนสฺส ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ภารทฺวาโชติสฺส นามํ อโหสิฯ